آفتاب جنوب// فروغ مسلم زاده
آبخیزداری موثرترین اقدام برای کاهش آثار خشکسالی و خسارات سیل است. بر اساس برآوردهای اولیه از هشت استانی که با سیل شدید مواجه شدند، حداقل ۲ میلیارد مترمکعب سیلاب توسط سازه‌های آبخیزداری مدیریت شده است.آبخیزداری یعنی مدیریت پایدار و جامع حوزه آبخیز که به تناسب موقعیت انسانی، اجتماعی، جغرافیایی و طبیعی طراحی و اجرا می‌شود. اقدامات آبخیزداری شامل اقدامات بیولوژیکی یعنی حفظ و احیای پوشش گیاهی، بیومکانیکی یعنی تلفیق عملیات مکانیکی و بیولوژیکی، مکانیکی یعنی بندها و سدهای کوتاه می‌شود. در واقع آبخیزداری اقدامات مدیریتی و حفاظتی محسوب می‌شود.بر اساس گزارش‌های موجود آبخیزداری توانسته حداقل ۷۰ درصد سیلاب در سطح کشور را در خود استحصال و به نفوذ و یا کاهش سرعت آن کمک کند که این عدد در مدیریت سیلاب عدد بسیار قابل توجهی است.
در دهههای اخیر افزایش تقاضای آب موجب کاهش منابع آب تجدید شونده شده است. حفظ آب و خاک برای هر کشور بـه
عنوان سرمایههائی بسیار ارزشمند اهمیت فراوان دارد چرا که این دو عنصرباعث رشد گیاه و تولیـد محصـولات کشـاورزی و
جنگلی میشــوند و با توجه به روند رشــد جمعیت و نیاز روزافزون به مـواد غـذائی، حفـظ و بهـره بـرداری اصـولی ایـن دو
اهمیت می یابد. برنامهریزی و مدیریت منابع آب با تمام پیچیدگیها و مشکلات میتواند نقش مهمی در بالا بردن شـاخص –
های آب ایفا نماید.یکی از روشهای مناسب و اجرایی در کشور جهت استصال و بهره برداری مناسـب و بهینـه از منـابع آب و
خاک ،اجرای پروژه ها و عملیات آبخیزداری میباشد.آبخیزداری فرآیند شناخت، برنامه ریزی، سیاست گـذاری و تنظـیم یـک
مجموعه اقدامات در ارتباط با حفظ و احیاء منابع پایه و بهره برداری معقول از منابع طبیعی دریک حوضه آبخیز، بـدون وارد
آمدن اثرات زیان بار در محیط طبیعی است.از اثرات جانبی حفظ آب و خاک و افـزایش رطوبـت خـاک میتـوان بـه تقویـت
پوشش گیاهی (پوشش طبیعی جنگلی و مرتعی و یا کشاورزی) و در نتیجه بهبود وضعیت معیشتی مردم محلی (کشـاورزان
و دامپروران و بهره برداران از محصولات فرعی جنگل و مرتع) اشاره نمود. به عبارت دیگر میتوان نتیجه گرفت کـه اقـدامات
آبخیزداری چند منظوره بوده و بسیار مقرون به صرفه میباشد و از طرف دیگرمبانی اجرایی آن از تکنولوژی بسیار ساده و کم
هزینه استفاده کرده و براحتی توسط مردم محلی قابل پیاده سازی و الگو برداری است.
یکی از مسائل مهم در حوزه ها، فرسایش خاک در زمان سیلابها و انتقال بار رسوب به پایین دست رودخانه ها است. انتقال رسوب به پشت مخازن سدها باعث کاهش عمر مفید سازه ها می گردد. احداث بندهای حفاظتی و فعالیتهای بیولوژیکی در حوزه ها باعث تغییرات در زمان تمرکز و ضریب نگهداشت خاک می گردد که در کنترل سیل و انتقال بار رسوب درحوزه ها تاثیر بسزایی دارد.
آبخیزداری در کاهش مخاطرات سیل و تقویت سفره های زیرزمینی و همچنین کاهش مشکلات اقتصادی و اجتماعی جامعه بسیار راهگشا بوده و بالاترین اثربخشی را دارد.سازه های آبخیزداری امری مهم در پیشگیری و کاهش تخریب های ناشی از سیل و هدایت سیلاب ها به مسیر سازندگی است.اجرای طرح‌های آبخیزداری، به عنوان اولویتی زیرساختی، نقش مهمی در کاهش تخریب های ناشی از جاری شدن روان آب ها و سیلاب ها ایفا می‌کند،از مهمترین اهداف اجرای سازه های کنترلی آبخیزداری در مسیر رودخانه ها و به ویژه در بالادست مناطق مسکونی و حوزه های آبخیز منتهی به حریم شهر و روستاها، کنترل سیل و رسوب به شمار می رود. پروژه های آبخیزداری اجرا شده همواره در حوضه های آبخیزداری موجب افزایش آبدهی قنوات، چشمه ها و چاه های پایین دست می شود.
متاسفانه در زمینه رعایت حرایم رودخانه و ساخت و سازهای صورت گرفته که بعضی مواقع در مسیر رودخانه انجام می شود، حریم و بستر رودخانه رعایت نمی شود که یک آسیب بسیار بزرگ به خصوص در مناطق روستایی است که باید به این مقوله به صورت جدی پرداخته شود.
دراستان هرمزگان نیز به استناد تجزیه و تحلیل مقادیر سیل در حوزه آبخیز معرف زوجی سازه‌های آبخیزداری ۳۳ درصد از وقوع سیل جلوگیری و در ۶۷ درصد دیگر منجر به کاهش و مدیریت مقادیر سیل می‌گردد دبی پیک سیل را ۷ برابر کاهش و حجم سیلاب را ۵۰ درصد کاهش می‌دهد.
هر هکتار عملیات آبخیزداری حداقل به ۱.۵ تا ۲ میلیون تومان اعتبار نیاز دارد این در حالیست که، اثر بخشی اجرای عملیات آبخیزداری به ازای هر هکتار نفوذ و کنترل آب به میزان ۵۳۰ مترمکعب در هکتار و افزایش ۱۲۰ کیلوگرمی تولید علوفه را در پی خواهد داشت. اجرای عملیات آبخیزداری در این شهرها نه تنها باعث کاهش خسارت به میزان زیادی می شود بلکه سرعت رواناب را کاهش و آب های جاری ناشی از بارندگی را به درون خاک نفوذ می دهد.سازه های آبخیزداری در کنترل سیلاب، رسوبگیری و جلوگیری از فرسایش خاک و عدم خسارت به اراضی پایین دست اثر بخشی قابل توجهی دارند.
با انجام عملیات آبخیزداری و مدیریت سیلاب و با افزایش زمان تمرکز میتوان علاوه بر کنترل سیل، کنترل رسوب و نفوذ آب به آبخوان های منطقه، نقش مهمی در کاهش خسارت سیل به تاسیسات شهری و خدمات زیربنایی ایفا می کند.
آبخوانداری چیست
آبخوان‌ها همان سفره‌های آب زیرزمینی هستند که در حوزه‌های آبخیز قرار دارند. در واقع آبخوانداری به معنای مدیریت آبخوان‌ها است. اراضی دشت‌ها در آبخوان‌ها قرار گرفته‌اند و چاه‌های حفر شده در دشت‌ها از آبخوان‌ها بهره‌برداری می‌کنند.در بحث آبخوانداری دو اقدام مهم تغذیه و مدیریت بهره برداری باید انجام شود. در این صورت میتوان گفت که آبخوانداری در حال انجام است و یا مدیریت آبخوان انجام می‌دهیم اما متاسفانه مدیریت بهره‌برداری بسیار ضعیف است و برای تغذیه آبخوان‌ها سرمایه‌گذاری بسیار کمی انجام شده است.تعداد چاه‌های حفرشده در کشور باعث برداشت زیاد آب از آبخوان ها شده که این عمل فرونشست زمین را در پی داشته و مشکلات اساسی برای آبخوان‌ها به وجود آورده است.
