چرا باید از مراتع محافظت کرد

آفتاب جنوب// فروغ مسلم زاده

می توان گفت کشوری که از منابع طبیعی خدادادی بیشتری برخوردار است در تقویت بعد اقتصادی و اجتماعی خود بهتر می‎تواند نقش ایفا کند.مراتع به عنوان یکی از اکوسیستمهای طبیعی مهم، نقش برجستهای در تولید، پشتیبانی، پاالیش، تنظیم و فرهنگ آب دارند. به عبارت دیگر، زندگی اجتامعی آب به مراتع مرتبط است.

کشوری که منابع طبیعی آن بیشتر باشد برکات فراوان و شادابی و نشاط در آن مشاهده می‌شود و باید در حفظ آن کوشا بود.
جنگلها ومراتع ایران یکی از مهمترین و با ارزشترین منابع ملی کشور واز پایه های توسعه پایدار محسوب می شوند که بهره برداری صحیح توأم با عملیات اصلاح و احیاء آنها می تواند نقش اساسی در جهت حفظ آب و خاک و تأمین نیازمندیهای کشور داشته باشد.
باتوجه به اهمیت فوق االعاده زیاد این منابع روز به روز از وسعتشان کاسته شده است. درکشورایران نیز به دلیل رشد فزاینده جمعیت ، توسعه فن آوری ، تامین منابع غذایی و مسکن برای جمعیت رو به رشد، روند تخریب منابع جنگلی و مراتع وبه دن بال آن تخریب محیط زیست درچند دهه اخیر افزایش یافته است به همین جهت یکی از نگرانیها و چالش های جهانی، حفاظت از این منابع تجدید شونده است. بنابراین جهت بهنگام سازی و اتخاذ سیاستهای جدید با رویکرد جامع نگرانه، تهیه برنامه جامع باید در اولویت قرار گیرد.
باید افزود مراتع در مقام یکی از منابع طبیعی تجدید ناپذیر، دارای نقش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی هستند که با برنامه ریزی مناسب این منابع طبیعی می توانند در امر توسعه پایدار محیطی موثر باشند.اکوسیستمهای طبیعی، خدمات و کاالهای متعددی را بیدریغ و سخاومتندانه در اختیار جوامع برشی قرار میدهند.

جنگل ها و مراتع جزئی از منابع طبیعی تجدید شونده و انفال هستند که خداوند متعال آنها را در اختیار انسانها قرار داده تا از آنها استفاده نمایند .آیات و روایات فراوان نشان می دهد که دردین مقدس اسلام ، طبیعت و به ویژه گیاهان از اهمیتی به سزا و از جایگاهی ویژه برخوردارند . قرآن کریم به طور موکد و با تعبیرهای فراوان تصریح می کند که هرآنچه که در روی زمین است برای انسان خلق شده است .(سوره بقره آیه ۲۹ ) و همه انسانها ی گذشته ، حال ، آینده و در همه جای کره زمین حق استفاده از آنها را دارند و بلافاصله انسان را به اندیشیدن در مورد طبیعت و نظم و ترتیب و تعا دل در طبیعت دعوت کرده و استفاده صحیح و حفظ و حراست از این نعمتهای بزرگ نیز به عهده بشر قرار داده شده است. قرآن کریم اجزای گیاهان را به عنوان (( رزق و برکت و نعمت )) الهی برای بندگان می داند که از سر لطف در اختیار آنان قرار گرفته تا در پرتو بهره وری از آنها ، هم روزی انسانها فراهم آ ید و هم نشاط و شادابی و بهجت از انس با گل ها و سبزه ها و باغ ها و جنگلها و مراتع سر سبز برای آدمیان پدید آید و هم با شکر گذاری و عدم کفران نعمت مراتب قدردانی از معبود خود را به عمل آورده و به رشد و تعالی برسد . پیامبراکرم (ص) و دیگر معصومین(ع ) نیز روایات فراوانی را در مورد گیاهان نقل فرموده اند و گاها به طور مستقیم به درخت کاری امر نموده و آشکارا از فضیلت و ارزش آن سخن گفته اند و کاشت درخت ، کشاورزی و دامداری رااز بهترین کارها می دانند و کاشت درخت را در زمره عمل صالح قرار داده به طوریکه اگر به قصد قربت انجام شود عبادت محسوب شده و انسان را به خدا نزدیک کرده و هم منفعت دنیوی و هم اجر اخروی دارد . در روایتی که از پیامبر اکرم ( ص ) در اهمیت و توجه به درخت در مستدرک الوسایل جلد ۱۳ نقل شده می فرمایند :(( اگر عمر جهان پایان یابد و قیامت برسد و یکی از شما نهالی در دست داشته باشد ، چنانچه به قدر کاشتن آن فرصت باشد ، باید فرصت را از دست ندهد و آن نهال را بکارد .)) رهبر معظم انقلاب در این باره فرموده اند : (( در تعلیمات دینی ما و در سنت انبیاء و اولیاء (ع) درخت کاری ، آبیاری ، به طور کلی آباد سازی زمین و مزرعه و مرتع و پرورش دام و طیور عبادت محسوب می شود. )) در آیین مقدس اسلام به همان سان که بر درختکاری تاکید شده ، به رعایت اصول صحیح بهره برداری از این مواهب الهی و پرهیز از قطع درختان و بوته ها و حفاظت از آنها سفارش بسیار شده و تخریب آنها را نوعی فساد تلقی نموده و عملی زشت و ناروا می داند . پیامبر اکرم حتی در مواقع جنگ یاران خود را از نابودی درختان ومزارع بر حذر می داشته اند . این منابع طبیعی با ارزش اثرات قابل توجهی در زندگی انسانها دارند و در واقع حیات ما انسانها به وجود این منابع وابسته است لذا بر آن شدیم که با بهره گیری از کتب و منابع مختلف به گوشه ای از اهمیتهای این منابع گرانقدر اشاره نمائیم . ۱ – کنترل روان آبهای سطحی و نفوذ آن به داخل زمین وتغذیه ی سفره های آب زیرزمینی جنگلها ومراتع به روان آب حاصل از بارندگی فرصت نفوذ در خاک را داده و ضمن تقویت سفره های آب زیر زمینی و آبخوانها باعث افزایش آبدهی قنوات و چشمه ها و رونق کشاورزی و کاهش اثرات خشکسالی شده و از جاری شدن سیلاب جلوگیری می کند . در یک آزمایش نشان داده شده که مقدار آب نفوذی توسط جنگلها برحسب نوع جنگل ، بین ۵۰۰ تا ۲۰۰۰ مترمکعب درسال در هکتار است . برای نفوذ یک لیتر آب در زمین ، دراراضی جنگلی پهن برگ ۷ دقیقه و ۴۰ ثانیه و درزمین کشاورزی ۴۶ دقیقه و ۴۶ ثانیه و در محیط خارج از جنگل ۴ساعت و۲۶ دقیقه و۴۰ ثانیه وقت لازم است . بنابراین در عرض یک ساعت ، درجنگل پهن برگ ۸٫۴ لیتر ، دراراضی کشاورزی ۱٫۲۹ لیتر و در محیط غیر جنگل ۲۲/۰ لیتر آب وارد خاک می شود . یعنی خاصیت نفوذ پذیری خاک جنگل های پهن برگ ۴۰ برابر بیشتر از خاک زمین غیر جنگلی است .ارزش جنگلها در ذخیره کردن آب مخصوصا برای کشورهای صنعتی و کشورهایی که جمعیت روبه رشد دارند بسیار مهم است . در امریکا ارزش جنگلهای دولتی از نظر ذخیره آب ۳۰۰ میلیون دلار ، از نظر گردشگری و پارک جنگلی ۴۰ میلیون دلار است در صورتیکه از نظر فروش چوب دارای ارزشی معادل ۲۳ میلیون دلار است . بسیاری از سیلابها در مناطقی اتفاق می افتند که پوشش گیاهی آنها و مخصوصا جنگل ها از بین رفته اند . چون جنگلها در مناطق پرباران قرار دارند نبود پوشش گیاهی و قطع درختان باعث عدم جذب ونفوذ آب حاصل ازبارندگی شده و روان آب تولیدشده به سمت شیبهای پائین تر جریان پیدا میکند و سرانجام منجر به بروز سیلاب و فرسایش و هدر رفت خاک حاصلخیزو ایجاد خسارت به منزل مسکونی و تاسیسات و اراضی کشاورزی می شود . در صورتی که اگر پوشش گیاهی وجود داشته باشد و دست نخورده باشد و به عبارت دیگر به آن تعرض نشود ، آب حاصل از بارندگی به راحتی توسط پوشش گیاهی جذب شده و نفوذ می کند وخطرات فوق بروز نمی کند . سیل مرداد ماه سال ۱۳۸۰ فقط در منطقه مینو دشت و کلاله در استان گلستان بیش از ۳۰۰ کشته و ۲۷۰ مفقود و ۶۰۰ میلیارد ریال خسارت به جای گذاشت که علت اصلی آن ازبین رفتن پوشش گیاهی و جنگل تراشی و تغییر کاربری اراضی بوده است . ۲ – مبارزه با آلودگی هوا و ضد عفونی کردن هوا آلوده کننده های هوا شامل دود کارخانه جات ،گردو غبار مواد سمی خارج شده از اگزوز ماشین ها وکارخانجات و .. می باشند . یک درخت ۱۰۰ ساله راش با ۲٫۵ تن وزن (چوب خشک ) در طول عمر خود ۱۲٫۵ میلیون متر مکعب گازکربنیک هوارا جذب می کند تا بتواند این مقدار چوب را تولید کند . هرهکتار جنگل تا ۶۸ تن گردو غبار که توسط باد حامل ذرات حمل می شود را در هربار میتواند بگیرد ورسوب دهد . جنگل ها میتواند علاوه بر گردوغبار مقدار زیادی از باکتری و میکروب های معلق را حذف کنند . مقدار باکتری های موجود در جنگل به مراتب کمتر از مناطق غیر جنگلی است .

آب، سر چشمه هستی و گرانبهاترین نعمت خدادادی است. بدون آب، زندگی برروی این کره خاکی ممکن نیست، به همین دلیل در
زندگی انسان اهمیت بسیار باالیی دارد. با در نظر گرفنت جمعیت فعلی جهان که بالغ بر ۸/۷ میلیارد نفر میباشد، توقع قانونی و
مرشوع جمعیت مذکور برای بهبود سطح زندگی، نیاز روزافزون به آب را گوشزد میکند )

مراتع و توسعه پایدار
یکی از مهم ترین نقش های مراتع در امر توسعه پایدار در بعد زیست محیطی توسعه، نمایان می شود بدین معنا که مراتع قادرند جلوی بسیاری از واکنشهای منفی طبیعی از جمله خطر ریزش نزولات جوی شدید را بگیرند، زیرا که پوشش سبز گیاهی اولا باعث می شود که قطره باران با شدت کمتر به سطح زمین برخورد کنند و در نتیجه خاک کمتری متلاشی شود.
یکی ازاثرات اقتصادی مهم مراتع این است که با جلوگیری از فرسایش خاک، پرشدن مخازن سدها، کاهش فرسایش و رسوب، حفظ و تداوم حیات وحش و ایجاد محیطی مطبوع برای انسان ها موجبات توسعه پایدار محیط را فراهم می آورند.
اهمیت مراتع تا آنجایی است که  در جمهوری اسلامی ایران امر حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی بسیار حائز اهمیت است، به گونهای که در اصل پنجاهم قانون اساسی چنین آمده است:
در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد.
نقش اقتصادی اجتماعی مرتع
مراتع از طریق نقش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی که در عرصه کشورها دارند می توانند در توسعه پایدار نواحی مؤثر افتند.
در کشور ما با توجه به محدود یت های مهمی که بخش زراعت به ویژه آب و خاک با آنها مواجه است و از طرفی به دلیل حساسیت و آسیب پذیری شدیدی که محیط زیست با آن روبه روست  که باید توجه بیشتری به مراتع حداقل در ابعاد و جنبه هایی که منافع مستقیم برای اقتصاد کشور دارند معطوف شود.
مراتع به لحاظ اکولوژیکی، حفظ آب و خاک، محیط زیست و حیات وحش، در امر توسعه پایدار کشور بسیار مهم اند و لذا لازم است که برنامه ریزان و تعیین کنندگان برنامه راهبردی توسعه ملی، منطقه ای و محلی توجه به مراتع را بیش از پیش سرلوحه کار خود قرار دهند.
به گفته کارشناسان فنی بخش مرتع ، قبل از آنکه نقش مراتع و پوشش گیاهی در محیط زیست و حفظ تعادل آن مورد بررسی قرار گیرد، ذکر این نکته لازم است که حفاظت به معنی مدیریت مصرف است، به گونه ای که بیشترین استفاده از منابع را برای نسل حاضر تأمین کند و در عین حال توان بالقوه منابع را برای برآوردن نیازهای نسل آینده نگاه دارد و در صورت حفظ مراتع کاهش ۷۵ درصدی فرسایش خاک را داریم .
حفاظت محدوده کننده معقولانه روش 
بر این اساس، حفاظت محدود کننده بهره برداری و توسعه اقتصادی از طبیعت نیست، بلکه معقولانه ترین روش استفاده از منابع طبیعی و مکمل توسعه اقتصادی است.
انسان به عنوان یکی از بهره برداران اصلی در نگرش توسعه پایدار به عنوان بخشی از اکوسیستم جهانی باید از بینش زیست محیطی برخوردار باشند از آنجا که حفاظت و احیای عرصه های منابع طبیعی بسته به رفتار فرد انسانهایی است که در این عرصه ها و حاشیه های آن زندگی می کنند لازم است در گام اول با فرهنگ سازی در منابع طبیعی بر آگاهی و مشارکت آحاد مردم و خصوصا بهره برداران منابع طبیعی افزوده شود.
در پایان می توان گفت  تلاش در جهت فرهنگ‎سازی عمومی، ارتقای مشارکت تمامی اقشار جامعه و جلب همکاری سازمان‎ها و دستگاه‎های فرابخشی و برنامه ریزی در تغییر الگوی سوخت، ایجاد کمربند حفاظتی و حذف عوامل مخرب طبیعت از اولویت‎های سازمان جنگل‎ها است.